31ی ئایار، ڕۆژی جیهانی نا بۆ سیگارکیشان

31ی ئایار، ڕۆژی جیهانی نا بۆ سیگارکیشان

ئامادەکردن و کوردتکردنەوەی پیمان پایدار

و. لە فارسییەوە: هەژێن

www.hezheen.tk

ئەم ئاماری داچڵەکێنەرەی خوارەوە لەمەڕ نەخۆشی گشتگیر (درمئاسا)ی سیگارکێشان بخوێننەوە، بەڵکو بتوانن بەر بە توشبوونی مناڵان و ئازیزانتان بەم جۆرە بەنگییە، بگرن

دووکەڵی تووتن (تەباکۆ) زیاتر لە 4 هەزار توخمی کیمیایی تێدایە (1). بەلایەنی کەمەوە 250 دانەیان زۆر ژەهراوین و 50 دانەیان دەبنە هۆی وەرەم (شیرپەنجە).

بەکاربردنی تووتن هۆکاری سەرەکی وەرەمی سییەکانە (2). 85%ی درنگ دەدۆزرێتەوە و هیوای زیندوو مانەوەی نزیکەی سفر دەبێت.

لە جیهاندا یەك ملیارد کەس سیگار دەکێشن تەنیا لە 19 وڵاتدا خزمەتگوزاری پزیشکی بۆ کەسانێك کە دەخوازن سیگار تەرك بکەن، هەیە.(3)

ساڵانە شەش ملیۆن کەس بەهۆی بەکاربردنی تووتن (سیگارکێشانەوە) دەمرن (4).

%10 ی ئەو هەژمارە کەسانیكن، کە لەتەنیشت سیکارکێشانەوە دادەنیشن (سیگارکێشی ناڕاستەوخۆن)، بە واتایەکی دیکە هەر 6 چرکەیەك یەك کەس کەسێك بەهۆی جگەرەکێشانەوە دەمرێت.

لە سەدەی بیستەمدا 100.000000 ملیۆن کەس بەهۆی بەکاربردنی تووتنەوە ژیانیان لەدەستداوە (5)

لە سەدەی بیست و یەکدا بۆی هەیە ئەم ئامارە بگاتە 1.000000000 ملیارد کەس (6).

تابلۆی ئاگادارکردنەوە دژی تووتن تەنیا لە 42 ولاتدا سەپێنراوە.

لە وڵاتی پێرۆ 8 ملیۆن لە (30 ملیۆن دانیشتوانەکەی) سیکار دەکیشن (7)

2 ملیۆن لەوانە ڕۆژانە 10 پاکەت (بەستە) سیگار دەکێشن، 65%ی لاوانی تەمەن نێوان 19 تا 25 ساڵ، سیگارکێشن و 10.000 هەزار کەس لە ساڵێکدا بەهۆی تووتنەوە دەمرن.

تەنیا بە ویست (ئیرادە)ی بەهێز دەتوانرێت، ئەو پەندە کۆنەی کە دەلێت « وازهێنان لە خوی (خراپ) دەبێتە هۆی نەخۆشی» پێچەوانە بکرێتەوە.

بەرەو ژیانێکی پڕ لە تەندروستی و کامەرانی

سەرچاوە: Naskhad نه سخد : نه سرمایه, نه خدا, نه دولت

زانیاری زیاتر لەمەڕ ئەم ڕۆژە : http://en.wikipedia.org/wiki/World_No_Tobacco_Day

بەشێك لە مێژووی ڕۆژی 1ی ئایار

بەشێك لە مێژووی ڕۆژی 1ی ئایار

و. لە ئاڵمانییەوە

چیرۆکی ڕووداوەکەی هایمارکت (Haymarket)

مشتومڕی نێو بزووتنەوەی کرێکاری سەدەی 19 لە چەند پرسێکدا چەقی بەستبوو، لەوانە دەستلەکارکێشانەوەی هەرەوەزییانە، کە مانگرتنی گشتی کۆمەڵایەتی بوو بۆ بەدەستهێنانی داخوازییەکان. یەکێتییەکانی ئینگلتەرە لە 1ی ئایاری 1833دا 8 کاتژێر ڕۆژانەکاریان کردە ئامانجیان و بڕیاری مانگرتنی سەرتاسەرییان دا، کە تیایدا شتێكی ئاوا نەتوانرا بەتەواوی بهێنرێت دی. سەرمایەداری پیشەسازیی بۆ بزووتنەوەی تازە پێگرتووی کرێکاریی دژێکی بەهێز بوو، لەلایەکی دیکەوە ناسیونالیزم بەزۆری بەری بە هاوپشتییە سنووربەزێنەکان دەگرت.

پاش ئەوەی کە شۆرشی 1848/1849 بە سەرکوتنی بۆرجوازی نەتەوەیی کۆتایی هات،زۆرێك لە کرێکارانی سۆشیالیست بەرەو ئەمەریکا ڕەویان دەکرد. زۆرێکیان هزر و بیرۆکە ئەنارکیستییەکانیان لەتەك خۆیان بردە ئەمەریکا، لەوێ کە ژیان و هەلومەرجی کارکردن زۆر خراپتر بوو لە ولاتانێك کە لێوەی هاتبوون. بەتایبەت لە یەکەمین قەیرانی ئابووریی لە ساڵی 1857وە تا گەرمەی قەیرانەکە “داتەپینە گەورەکە”، لە ساڵی 1883وە کرێکاران بەدەست بێکاری و بێسەرپەناییەوە گیرۆدە بوون.

لەبەرامبەر بزووتنەوەی کرێکاریی ئەو کاتدا، لە ئیمپراتۆریی تازە پێکهێنراوی ئاڵماندا ساڵی 1878 یاسا کۆمەڵایەتییەکان ”لەدژی جالاکییە مەترسیدارەکانی سۆشیال دیمۆکراسی” پەسەند کران. لە پێکهێنانی کۆمەڵەی نێونەتەوەیی کرێکاران (IAA) لەساڵی 1872دا، سۆشیالدێمۆکرات و کرێکارانی ئاڵمان گەورەتری هێز بوون. بەم جۆرە جێی سەرسووڕمان نییە، کە زۆرێك لەو سەدان هەزار کرێکارە ئاڵمانەش لە ئەمەریکا خۆیان لە یەکتییەکاندا ڕێکبخەن. “پاڵەوانانی کار” (Knights of Labor) کە ساڵی 1869 لە فیلادیلفیا پێکهێنران، بوونە پێشینەی “یەکێتییە کرێکارییەکان“ی دواتر.

پرسی توندوتیژی

لە سەردەمی مانگرتنی گشتی هێڵی شەمەندەفەری1877وە، یەکێتییەکان جەماوەرێکی زۆریان لی کۆبووبووەوە، بەڵام لەلایەن بەکڕیگیراوان و مانشکێنانی چەکداری نووسینگەی (Pinkerton Agency) وەك پێسپڕدراوی سەرمایەدارەکان، دژایەتی دەکران. پۆلیس و میدیاکانیش لەم ڕووەوە ڕۆڵی خۆیان دەگێڕا، بۆ نموونە ”New York Tribune” ئاوا داوای دەکرد، کە پێویستە خۆپیشاندانی کرێکارانی مانگرتوو بە نارنجۆك تێکبشکێندرێن. لە بەرامبەردا وەك ڕێکخراوی چەکداری خۆپاراستن، لە هەندێك لە شارەکانی ئەمەریکادا یەکێتیی “فێرکاریی و ئەنجومەنی خۆپارێزی” پێکهێنران. هەڵدەستان بە ڕاهێنانی تەقەکردن و ڕێپێوانی ساڵیادی کۆمونەی پاریس. ساڵی 1880 “پارتی سۆشیالیستی کرێکاران” لەسەر پرسی چەکداربوون بوو بە دوو باڵەوە، باڵی ڕاستی پارلەمانی و باڵی چەپی شۆڕشگێڕ.

هاوکات لە نیویۆرك ئەنارکیست و نوێنەری پارلەمانی جارانی سۆشیالدێمۆکراتی ئاڵمان یوهان مۆست Johann Most نووسەری “زانستی جەنگی شۆڕشگێڕانە” وەك “پرۆپاگەندەی چالاکی”، لە شیکاگۆ ئەلبێرت پێرسن Albert Parsons و ئاوگوست شپیس August Spies ی ئاڵمانی ناسراوترین قسەکەری بزووتنەوەی کرێکاریی توندوتیژ بوون. شپیس لە “ڕۆژنامەی کرێکاری شیکاگۆ“ی ئاڵمانی زماندا کاری دەکرد و پێرسنس ڕۆژنامەی “ئاگاداری” Alarmی ئینگلیزی زمانی دەردەکرد. ساڵی 1883 هەدووکیان لە شاری Pittsburgh پێکەوە لەتەك سۆشیالیستە شۆڕشگێڕەکان و ئەنارکیستەکانی دیکەدا لەسەر شێوازی میخائیل باکونین لە نێونەتەوەیی یەکەم، کۆمەڵەی نێونەتەوەیی خەڵکی زەحمەتکێش (کەسانی کرێکار) „International Working People’s Association (IWPA)“یان پێکهێنا.

تێکەڵەی ئەنارکیزم و سەندیکالیزم ئەوسا وەك “بیرۆکەی شیکاگۆ – Chicago Idea ” دەخرایە ڕوو. لە هەژمارێکی زۆر ڕۆژنامەدا “نێونەتەوەیی ڕەش” پاگەندەی بۆ پلانە شۆڕشگێڕییەکانی خۆی بە زمانی ئاڵمانی، ئینگلیزی و چێچی دەرکرد. بەتەنیا لە شیگاکۆ پێنج ڕۆژنامەی دەردەکرد، لەوانە “ڕۆژنامەی کرێکاران – Arbeiter-Zeitung” کە لەلایەن ئاوگوست شپیس، ئادۆڵف فیشەر Adolph Fischer و میشایل شڤاب Michael Schwab ەوە، ڕۆژانە بە تیراژی 6.000 دانە دەردەکرا.

خەبات لەپێناو 8 کاتژێر ڕۆژانەکاردا

ساڵی 1884 “کۆنگرەی یەکێتییە فیدراڵییەکان و کۆمەڵە کرێکارییەکان” دواتر ناسراو بە “فیدراسیۆنی کرێکارانی ئەمەریکا“ی ئەمەریکای باکووری بڕیاری دا داواکاری 8 کاژێر ڕۆژانەکار وەك سەرخەتی ناوەندیی خەباتی داهاتوو بێت.

سەرەکیترین داواکاری کرێکاران کەمکردنەوەی ماوە (کاتژێر)ی کار بوو. هەر لەسەر ئەمە بوو کە کرێکاران لە یەکی ئایاری 1886دا خەباتی خۆیان لەسەر کەمکردنەوەی ماوەی کار، توندتر کردەوە.

لە یەکی ئایاری 1886دا، زیاتر لە 340.000 کرێکار لە ئەمریکا دەستیان لەکار کێشایەوە، تەنیا لە شیکاگۆدا هەژماری کرێکارانی مانگرتوو 40.000 کەس بوو. چەند ڕۆژ دواتر پۆلیس لە مەیدانی هایمارکت Haymarket دەستیان بە ڕەشەکوژی کرد. سەرەنجام لەو پێکدادانەدا زیاتر لە 7 کەس کوژران، لەلایەکی دیکەوە لە راگەیاندنەکانی دەوڵەتدا ڕاگەیێنرا، کە ئەفسەرێکی پۆلیس بەهۆی بۆمبی دەستی ئەنارکیستێکەوە کوژراوە و هەروەها 6 پۆلیسی دیکە لە پێکدادانەکاندا کوژران. هەژماری برینداران لە هەردوولا لەنێوان 30 تا 40 کەس ڕاگەیێندرا. کەمکردنەوەی دوو کاتژێر لە ( 10 کاژێر زیاتری) ڕۆژانەکار، بۆ سەندیکالیستە ئەنارکیستەکان، ڕیفۆرمیستی دەهاتە بەرچاو، بەڵام سەرەرای ئەوەش پشتیوانیان لە کەمپەینەکە دەکرد. داواکارییەك کە لە ساڵی 1960ەوە لەجێی خۆی مابووەوە، دەبوو لە یەکی ئایاری 1886دا بە مانگرتنی سەرتاسەری بسەپێنرێت. لە شیکاگۆ “یەکێتی ناوەندیی کرێکاران – Central Labor Union” شەممەی پێش 1ی ئایار خۆپیشاندانێکی گەورەی بە بەشداری نزیکەی 25.000 کەس بەرپاکرد. لە خودی یەکی ئایاردا مانگرتن لە ناوەندە پیشەسازییەکانی ئەمەریکادا زیاتر لە 300.000 کرێکار، بەتەنیا لە شیگاکۆ 40.000 کرێکار دەستیان لە کار کێشایەوە و لەسەر شەقامەکان 80.000 خۆپیشاندەر یەکیان گرتبوو.

پێشتر لە ئەپڕیڵی 1886دا لە شیکاگۆ لە کارخانەی میك‌کارمیك McCormick، کە درەوکەر (ماشێنی درەوکردن / دەراسە) ئامادە دەکرا، زۆربەی کرێکارەکان لەبەرامبەر ڕەفتاری نامرۆڤانەی شوێنی کار، بڕیاری مانگرتن دەدەن. ئەو کات لەبەرامبەر 12 کاتژێر ڕۆژانەکار بەگشتی 3 دۆلاری ئەمەریکی دەدرا، کە مرۆڤ دەیتوانی لە چێشتخانەیەکدا تەنیا ئێوارە ئێوارەخوادنێکی هەژارانەی پێ بکڕێت. خاوەنکار ڕێگری لە چوونەسەرکاری تێکرا کرێکارەکان دەکات، تاوەکو نزیکەی 1000 شوێنکاری خاڵی، بە کۆچەرانی تازە پڕ بکاتەوە، کە لە ئاوا بارێکدا لەبەر دەرگەی کارخانەکاندا بۆ پەیداکردنی کار دەوەستان. وێڕای بانگەوازی “ڕۆژنامەی کرێکار“، بۆ ئەوەی مانشکێنی نەکرێت، هێشتا 300 کەس بۆ داخوازی کار خۆیان ناونووس کرد. ئێوارەی 1ی ئایاری 1886 لە مەیدانی هایمارکت لە شەقامی ڕاندۆڵفRandolph Streetی شیکاگۆ کۆبوونەەیەکی کرێکاری کرا و ئەوەبوو کە مانگرتنی چەند ڕۆژەی کارخانەی میك‌کارمیك McCormick ی بەدوادا هات.

شیکاگۆ 1886

لە 3ی ئایاردا پۆلیس ڕژایە ئەو ناوە، بۆ ئەوەی کۆبوونەوەی مانگرتنی 6.000 خۆپیشاندەر لە نزیکی کارخانەی مێك‌کارمیك بڵاوە پێبکات. لە پێکدادانەکانی دواتردا 6 کرێکار کوژران و زۆرێك بریندار بوون. لە شەوی پێش 4ی ئایاردا هەزاران خۆپیشاندەر بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی بەرامبەر توندوتیژی پۆلیس کۆبوونەوە و بەرەو مەیدانی هایمارکت بەرێکەوتن. سەرلەنوێ پۆلیس هەوڵی دا وەك ئەوەی ڕۆژی پێشوو، بە توندوتیژی بڵاوەی پێ بکات. سەرەرای ئەوەش کاروانی ناڕەزایەتی کرێکاران توانی بەرەویێش بڕوات و ئاشتییانە تێپەڕی. پارێزگاری شار هێرسن Harrison، کە بەخۆی لەوێندەرێ چاودێریی ئاساییشی شارەکەی دەکرد، زوو بەرەو ماڵ چووەوە.

نزیکەی 1000 خۆپیشاندەر، کە زۆربەیان کرێکاری ئاڵمانی بوون، گوێیان لە وتاردانەکان ڕاگرتبوو. دەمەو ئێوارە پاش ئەوەی ئەنارکیستانی ناسراو ئەلبێرت پێرسنس، ئاوگوست شپیس و ساموێل فیڵدن وتارەکانیان دا، بارودۆخەکە دژوارتر بوو. هێزی پۆلیس لە کۆڵانەکانی دەوروبەرەوە بە چەکەوە ئامادەباش وەستابوو. هەرکە هەوری باراناوی ئاسمانی تەنییەوە، زۆرێك لە خۆپیشاندەران شوێنی ناڕەزایەتییەکەیان جێهێشت، تەنیا نزیکەی 300 کەس لە وێندەرێ مانەوە.

کەمێك پێش کۆتاییهاتنی قسەکانی ئاوگوست شپیس، پشکێنەری پۆلیس بۆنفیڵد Bonfield فەرمانی هێرشبردن دەدات. 200 پۆلیس بەرەو ئۆتۆمەبێلی سەکۆی قسەکردنەکە کەوتنەڕێ و چوارلایان گرت، کاتێك کە بۆمبەکە هەڵدایە نێوەندی خەڵکەکە. دەستبەجێ پاش تەقینەوەکە، پۆلیس دەستی بە تەقەکردن لە کرێکارەکان کرد. لە شوێنی ڕووداوەکەدا پۆلیسێك کوژرا و شەش کرێکار دواتر بەهۆی برینداربوونیانەوە مردن. ئەوەی کە وتاردەرەکان وەك ئەنارکیست ناسراوبوون، پۆلیس و راگەیاندن ئاوایان لێكدایەوە، کە ڕووداوەکە هێرشێکی ئەنارکیستییە بۆ سەر پۆلیس. هەرچەند لەلایەن دادگەوە هیچ بەڵگەیەك بۆ وەها پەیوەندییەك نەتوانرا بخرێنە ڕوو.

سەرەرای ئەوەی کە لەو ساوە تا هەنووکەش هیچ کەس وەك هەڵدەری بۆمبەکە نەناسراوە، کەچی 8 کەس ، کەسانێك کە بەشداری ڕێکخستنی مانگرتنەکە بوون، سکاڵایان لەسەر تۆمار کرا و لە ئۆگوستی 1886دا تاوانبار کران. هەرچەندە تەنانەت بەڵگەی بەشدارنەبوون و تاوانبارنەبوونیان هەبوو، دادوەر جۆزیف گاری Joseph Gary بە تاوانباری ناساندن، گوایە بۆمبهەڵدەرەکە لەسەر بنەمای بۆچوونی ئەنارکیستانەی ئەم کەسانە بەکارەکە هەستاوە. لەسەر ئەو بنەمایە ئەوان تاوانبارن، هەروەك ئەوەی کە بەخۆیان بە هێرشەکە هەستابن. شایانی باسە خەرجی پارێزەری تاوانبارکراوان، نزیکەی 50.0000 دۆلار بوو، کە لە پارەی کۆمەكی هاوپشتی لە هەموو لایەکی جیهانەوە دابین کرا.

سزادراوان گیۆرگ ئێنگل Georg Engel (نیگارکیش خەڵکی کاسڵ– ئاڵمان) ، ساموێل فیڵدن Samuel Fielden (کرێکاری بارکردن خەڵکی لەنکشەیر – ئینگلاند) ، ئادۆڵف فیشەر Adolph Fischer (جاپگەر خەڵکی برێمن – ئالمان) ، لویس لینگ Louis Lingg (دارتاش خەڵکی مانهایم–ئاڵمان) ، ئۆسکار نێبە Oscar Neebe (لولەکیش خەڵکی نیویۆرك، تا سەردەمی لاوی لە کاسڵ ژیاوە) ، ئەلبێرت پێرسنس Albert Parsons (جاپگەر خەڵکی ئالاباما) ، میشایل شڤاب Michael Schwab (پەرتووکچن خەڵکی ئونتەرفرانکین– ئاڵمان) ، ئاوگوست شپیسAugust Spies (مۆبیلدانەر خەڵکی هێسن– ئالمان). پاش دادگەییکردنێکی ڕواڵەتییانە (شانۆگەرییانە) بە بەڵگەی دۆرینەوە، لەلایەن لێژنەیەکی سوێندخۆری ساختەوە بە لەسێدارەدان سزا دران. هەروەها ئۆسکار نێبە بە 15 ساڵ زیندانی سزا درا. لویس لینگ لە ژووری زینداندا بەهۆی دەمانجەیەکی بەقاجاخ بەدەستهێنراو خۆکوژی کرد و لایەکی سەری هەڵتەقاند. دادگە و دەسەلاتداران بەزۆر ئەو بڕئارەیان سەپاند و داوای پێداچوونەوەی بڕیارەکە لە سەرەتای نۆڤەمبەری 1887دا لەلایەن دادگەی بالاوە ڕەتکرایەوە.

سزای لەسێدارەدانی ساموێل فیڵدن و میشایل شڤاب لەلایەن فەرماندارOgelsby ەوە گۆڕدرا بە سزای زیندانی هەمیشەیی. ئێنگل، فیشەر، پێرسنس و سشپیس لە ڕێکەوتی 11ی نۆڤەمبەری 1887 لە زیندانی Cook County لەسێدارە دران. سەدان هەزار کەس لە ڕێپێوانی ناڕەزایەتی و بەگۆڕسپاردنی لەسێدارەدراواندا لە گۆڕستانی ڤاڵدهایم Waldheim لە ( Forest Park Illinois) بەشدارییان کرد. ڕۆبێرت ڕایتسیڵ Robert Reitzel ی ئەنارکیست خەڵکی بادن Baden، بەو بۆنەوە وتارێكی خوێندەوە. لە ساڵی 1893وە لەم گۆڕستانە، پەیکەرێکی یاداوەی بۆ قوربانیانی ڕووداوەکەی هایمارکت دانراوە.

هەروەها لە ساڵی 1893دا هەر سێ زیندانی، فیڵدن ، نێبە و شڤاب لەلایەن فەرماندار (پارێزگار) جۆن ئاڵتگێڵد John Altgeld وە بە بێتاوان و قوربانی دادگە ناسران و لێبوردیان بۆ دەرچوو. ( ساڵی 1936 دەستەیەکی لێکۆڵینەوە بەو سەرەنجامە گەیشت، کە هەموو 8 سزادراوەکە بێتاوان بوون). ئۆسکار نێبە پاش ئازادکردنی وەك پێشتر لە بزاڤی کرێکاریدا چالاك مایەوە. دواتر بووە ئەندامی کرێکارانی پیشەسازیی جیهان ( IWW – Industrial Workers of the World ) و لە میتینگی 1ی ئایاری 1906ی شیکاگۆدا قسەکەری یەکەم بوو. نێبە ساڵی 1916 مرد و لە گۆڕستانی ڤاڵدهایم لەتەنیشت پەیکەری یاداوەری “گیانبەختکراوانی هایمارکت“دا بەخاك سپێردرا.

پاشان، سەرەڕای ئەوەش، سزاکە و جێبەجێکردنەکەی بوونە هاندەری ناڕەزایەتی بەردەوامی بزووتنەوەی کرێکاری لە سەرتاسەری جیهاندا. 1888 فێدراسییۆنی کرێکارانی ئەمەریکا ( American Federation of Labor – AFL) بڕیاری دا 1ی ئایاری 1890 بکرێتە ڕۆژی خەبات بۆ سەپاندنی 8 کاتژێر ڕۆژانەکار. هەرچەندە کە لە ئاڵمان پارتی سۆشیالدێمۆکرات دژی بانگەوازی مانگرتنی گشتی بوو، لە هەموو شارەکان مانگرتن و کۆبوونەوەی جەماوەری بەرپاکران. زیاتر لە 100.000 کرێکار بەشدارییان تێددا کرد، بەتایبەت شاری هامبورگ Hamburg.

دواجار کۆنگرەی دامەزراندنی “ڕۆژنامەی نێونەتەوەیی“‌ سۆشیالدێمۆکرات لە ساڵی 1889دا بڕیاری دا 1ی ئایاری بکرێتە “ڕۆژی خەباتی” سالانەی بزووتنەوەی کرێکاری و لەو کاتەوە ئەم ڕۆژە بە کۆبوونەوەی جەماوەری و مانگرتن دەستی پێکردووە. بەڵام هەروەها هەر لە دەستپێکەوە لەناو بزووتنەوەکەدا ڕەخنەش لە1ی ئایار هەبوو: لە فەرەنسە لە ساڵی 1892دا هەژمارێکی زۆر لە ئەنارکیستەکان ڕەخنەیان لەو کەمپەینە گرت، لەوانە سیباستیان فۆرێ Sebastien Faure، وتی “چیتر ئەمە ڕۆژێکی شۆڕشگێڕانە نییە، بەڵکو سەکۆیەکی دەستەمۆکراوە بۆ هەڵبژاردنی دەسەلاتخوازان، تا لەڕێگەی دەنگی کرێکارانەوە بۆ پارلەمان هەڵببژێردرێن”. ساڵی 1893 لە کۆنگرەی یەکێتییە کرێکارییەکاندا لە مارسێل Marseille جارێکی دیکە ئاراستەی خەباتکارانی 1ی ئایار وەك ڕۆژی مانگرتنی گشتی پێداگری لەسەر کرایەوە، شتێك کە زیاتر دابڕانی لە پارتی سۆشیا دێمۆکرات واوەتر بەرەوپیش برد. دواتر ساڵی 1896 کاتێك کە ئەندامانی ئەنارکیست لە نێونەتەوەیی دووەمدا لە لەندەن لەبەر ڕەتکردنەوەی پارلەمانتاریزم دەرکران، ئەو لێکدابرانە فراوانتر بوو.

هاوپشتی نێونەتەوەیی لەبری ناسیونالیزمی خۆجێی

ئەوڕۆکە بۆ زۆرینەی زۆری کرێکارانی کرێکرتە (پابەند بە مووچە)، 1ی ئایار واتایەکی زۆر نابەخشێت. زۆر دەمێکە چیتر “ڕۆژی خەباتی چینایەتی” نییە. لەبری ئەوە 1ی ئایار بۆ زۆرێك هەلێکی گونجاوە بۆ گەشتێکی خێزانی بۆ ناو سەوزایی (پارك و باخی کەنار شار)، یا لەوانەیە بۆ ڤورست [قیمەیەکی خۆشەکراوە بۆ برژاندن] خواردن لە جەژنی سەرشەقامی کۆنفیدراسیۆنی یەکێتییەکانی ئاڵمان (DGB). لەوێندەرێ وتاری فریودەرانەی سەرانی یەکێتییەکان، ئەوانەی کە لەبارەی “هاوپەیمانی لەپێناو کار ” لەتەك خاوەنکاران وەك پێداویستی و هەنگاونان بۆ پێشەوە، قسە دەکەن، پەخش دەکرێت.

بۆ ئەو مەبەستە سەرانی یەکێتییەکانی (DGB) پارێزگاری لە “ئاڵمانیا” بە هەموو هێزە ناسیونالیستەکانییەوە لەبەرامبەر کێبرکێی وڵاتانی کرێ کەم (کار هەرزان)ی ئۆروپای خۆرهەلاتی و ئاسیا، دەکەن. تەنانەت ئەمە واوەتر دەڕوات، کە (IG BAU ) پێکەوە لەتەك کاربەدستانی گومرگ دەچنە شوێنەکانی کارکردن (خانوو و تەلارکردنەوە)، تاوەکو کاری تۆمارنەکراو (ڕەش) و شێوەکانی دیکەی کارکردنی نایاسایی لەناوبەرن. کۆنفیدراسیۆنی یەکێتییەکانی ئاڵمان لەپێناو دابینکردنی بەرژەوەندی ئەندامانی، بەشێوەیەکی سەرەکی کرێکارانی شارەزا، بە پاراستنی پلەی مووچە و مافی خانەنشینی، نوێنەرایەتی دەکات. بۆ بەشێکی ڕوو لە زیادی خەڵك، ئەوانەی کە لە دەرەوەی پلەی مووچە ( ناجێگیر/ نایاسایی)ن، 1ی ئایار بەهیچ شێوەیەك ڕۆژی پشوو نییە و پاداشتی پشوویان بەرناکەوێت.

شەقام خاوێنگەران، قاپشۆران و سەرپەشتیگەرانی مناڵان و پیران، چایچی و قاوەچییان، کرێکارانی فەرمانگەکان– بەردەوام زۆتر کارە پێویستەکانی کۆمەڵگە بەهۆی کرێکاری قەرزکراوەوە (کرێکاری کاتیی وەرگیراو لە نووسینەگانی کار)، نیوەکاران یا یەك یۆرۆ کارەوە پڕ دەکرێنەوە. کاری زۆرەملێیانەی دەوڵەتی لەلایەن ARGE (گروپی کار) و فشاری کرێی کەمی بازارەوە لەشکری “کارکەرانی هەژار” لە ئاڵمانیا دەسەبەر دەکەن. بۆ یەکەمین جار پاش دووەمین جەنگی جیهانی دووەمەوە، بەشێکی دانیشتوان ناچار کراون و خراونەتە ژێر هێڵی هەژاری، لەو شوێنانەی کە دەمێکە “پڕۆلیتاریای بیانی“ی (بە دەربڕینی “یەکێتی پۆلیس“) لێیە. بۆ ئەوەی خەبات دژی وەها بارێك ڕۆژانە بەڕێبخرێت، ئەرکی یەکێتییەکانە. دەی ئەگەر DGB نەیکات، ئەوا ئێمە بەخۆمان دەیکەین!

چیرۆکی (بەشداریی کۆمەڵایەتی)

هاوپەیمانی چینایەتی کۆنفیدراسیۆنی یەکێتییەکانی ئاڵمان ڕیسا [سوننەتی] خۆی هەیە : ساڵی 1920 لە کۆماری ڤایمارەرWeimarer دا یاسای شوراکانی کارخانەی ئیمپراتۆری ئاڵمان پەسەند کرا. پاش جەنگی دۆراوی یەکەمی جیهانی (1914-1918) و شۆڕشی نۆڤەمبەری کرێکاران – و شوراکانی سەربازان (1918/19) سۆشیالدێمۆکراتی و یەکێتییەکانی وەك دەستەبژێری سەروەر خۆیان سەپاند. هەر ئەو سۆشیالدێمۆکراتە، ساڵی 1914 دەنگی بە جەنگی ئیمپراتۆریی دا، تاوەکو ‌دیسانەوە لەلایەن هێزە کۆنەپەرستەکانەوە وەك “نانیشتمانی” سووکایەتییان پێنەکرێت.

ڕابەڕانی پارتی سۆشیالدێمۆکرات ئالمان ئیبێرت Ebert و نۆسکە Noske دەیانەویست بەشی خۆیان لە ولاتانی داگیرکراو “شوێنێك لەبەر خۆرەتاو” بپچڕن، لەو ڕووەوە یەکێتییە سۆشیالدێمۆکراتەکانیش لەوپێناوەدا ئامادەبوون، لە کاتی جەنگی ئیمپریالیستانەدا دەم و دەست و پێ بەستراو بن. ئەم گونجانە چینایەتییە وەك “هودنە” بووەتە سیمبوڵی میانجیکاریی و هاریکاریی (corporatism) یەکێتییەکان. ئیمپراتۆر (قەیسەری پروس) بە بەفەرمیناسین لە “یاسای کۆمەکیی خزمەتگوزارییە نیشتمانییەکان“ی 1916دا سوپاسگوزاری کردن. لە ڕێکەوتننامەی ستینیس لێگیین Stinnes-Legien نێوان ئەنجومەنی ناوەندیی کار (ZAG) لەتەك پیشەسازیدا سەرلەنوێ لە سالانی 1918 تا 1924 گیانی سازشکارانی تەبایی چینایەتی یەکێتییەکان خۆی دەردەخاتەوە.

1919 : ڕۆژی پشوو و ڕەشەکوژی

لەتەك سەرکەوتنی سۆشیالدێمۆکراتی لە کۆماری ڤایمەر Weimarer دا، ساڵی 1919 ئیتر ڕۆژی 1ی ئایار کرا بە پشوو “ڕۆژی جەژنی نیشتمانی“. بۆ ئەوەی چیتر یاداوەری کوشتاری مانگرتنە جەماوەرییەکەی 1886 لەپێناو 8 کاتژێر ڕۆژانەکاردا، نەبێت. سۆشیالدێمۆکراتەکان دەیانویست پشوویەکی یاساییانەی دەوڵەتیی، وەك “باڵاترین ئامانج پاراستنی کرێکاران و ئاشتی جیهانیی هەمیشە دابینکراو” نیشان بدەن. دەبوو ئەمە ببێتە “ئامرازێك بۆ یەکگرتن و تەبایی تەواوی گەل“.

لە یەکەمین 1ی ئایاری بە پشووکراوی ساڵی 1919دا کۆماری شۆڕشگێڕی میونیخ (Münch) لەلایەن سوپا و فاشیستەکانەوە سەرکوتکرا، سەدان کرێکار کوژران. هەزاران زیندانی کران و بە کوشتن یا زیندانی هەمیشەیی سزا دران. سۆشیالدێمۆکراتی ترسی ئەوەی هەبوو، کە لە ساڵانی داهاتووشدا ئەم ڕۆژە دووبارە ببێتە ڕۆژێکی خوێناوی پێکدادان لەتەك کرێکاراندا. هەر لەبەرئەوە ئەو “ڕۆژی جەژنی نیشتمانی“یە دەستبەجێ هەڵوەشێنرایەوە، بەڵام سەرەرای ئەوەش لە زۆر بەشی (کۆماری ڤایمەر)دا ڕۆژی 1ی ئایار بە ڕۆژی پشوو مایەوە.

لە ئەپڕیڵی 1920دا میرایەتی سۆشیالدێمۆکرات ڕێگەی دا بە کۆمەکی ‌هێزی پارێزگاریی نیشتمانی (Reichswehr) و سوپای فاشیستی، ڕاپەڕینی کرێکارانی ناوچەی (Ruhrgebiet) کوشتوبڕ بکرێت و پشتیوانی لە بکوژان کرد. ئەو ‌هێزە سەربازییانەی، کە “لەپێناو قەیسەر و نیشتمان” شۆڕشی نۆڤەمبەری 1918یان سەرکوتکرد، سەرلەنوێ بە چاوپۆشی میرایەتی سۆشیالدێمۆکرات، بزووتنەوەی دژە فاشیستانەی کرێکارانیان خەڵتانی خوێن کرد. بەڵام سۆشیالدێمۆکراتی و یەکێتییەکانیان لەو ئاستەدا نەبوون ئەزموون وەبگرن و بەر بە هەڵکشانی سۆشیالیزمی نەتەوەیی بگرن.

لە ساڵی 1924ەوە خۆپیشاندانەکانی 1ی ئایار لەسەر شەقامەکان (لە دەرەوە) قەدەخە بوون، لەبەرئەوە لەو سالانەدا هیچ شتێکی ئاوا نەهاتووەتە ڕوودان. ساڵی 1929 لە وەها بارێکدا سەرۆکی پۆلیسی بێرلین Zörgiebel خۆپیشاندانی 1ی ئایاری سەرکوت کرد، بۆ ئەوەی بەر بە مانگرتنی ڕۆژی 2ی ئایار، کە پارتی کۆمونیستی ئاڵمانیان (KPD) رایگەیاندبوو، بگرێت. لە (بەرلین) پایتەختی پروس، لەوێ کە 1ی ئایار (بەپێچەوانەی بەشەکانی دیکەی دەوڵەتی نیشتمانی ئاڵمان)ەوە ئەم ڕۆژە پشوو نەبوو، نزیکەی 8 هەزار کرێکار لە گەڕەکەکانی ڤێدینگ و نۆیکلین Wedding ، Neukölln خۆپیشاندانی 1ی ئایاریان بەرپاکرد. هەرچەندە کە پارتی سۆشیالدێمۆکراتی ئاڵمان تەنیا خوازیاری بەرپاکردنی کۆبوونەوەی ناو هۆڵەکان بوو، سۆشیالدێمۆکراتیك کوژرا، لەسەر ئەوەی کە نەیویستووە دەستبەجێ پەنجەرەکەی دابخات. سەرۆکی پۆلیس Zörgiebel ی سۆشیالدێمۆکرات باری نائاسایی ڕاگەیاند و لە دوو ڕۆژی دواتردا هەموو خۆپیشاندان و کۆبوونەوەکانی مانگرتنی بە چەکی قورسی وەك دۆشکە سەرکوت کرد. 30 کەس لە نزیکەی 25 هەزاری خۆپیشاندەری بێچەك کوژران و سەدان کەسیش بریندار کران.

سۆشیالدێمۆکراتی و کۆنفیدراڵی گشتی یەکێتییەکانی ئاڵمان (ADGB)

شالیاری کاری ئەوسای ولات تیۆدۆر لایپارت Theodor Leipart (دامەزرێنەری “دێمۆکراتی ئابووری“ی بۆرجوازی) لە ساڵی 1921ەوە سەرۆکی کۆنفیدراڵی گشتیی یەکێتییەکانی ئاڵمان (ADGB) بوو. بە دروشمەکەی “ڕێکخراو، خۆپیشاندان نییە!” لایپارت هەڵوێستی خۆپاریزانەی ناتوندوتیژی بەرامبەر نازییەکان نیشاندا و زۆریش تێکۆشا، تاوەکو بەرهەڵستی دژە فاشیستانەی کرێکاران سەرکەوتوو نەبێت.

پاش دەسەڵاتسپاردن بە سەرۆکشالیارانی دەوڵەتی نیشتمانی ئاڵمان ئادۆلف هیتلەر Adolf Hitler لە 1933دا، لایپارت هەوڵێکی ناکامی دا یەکێتییەکانی ئاڵمان بداتە پاڵ میرایەتی یاسایی نازی. لە ترسی لەنابردنی یەکێتییەکان، ئەو لە دژی ڕامیاریی مانگرتنی جەماوەری لە قسەکردن بەردەوان بوو و بە دەربڕینی ناڕەزایەتی زارەکی و بێلایەنیی ڕامیاریانەی پارتیی، پشتی تێکرد.

دیکتاتۆری نازیی و کولتوری کار (کارپەرەستی)

لە 19. ئەپڕیڵی 1933دا کۆنفیدراسیۆنی گشتی یەکێتییەکانی ئاڵمان ADGB ڕایانگەیاند، ئەرکی سەر شانی ئەندامانی یەکێتییەکانە، کە لە جەژنیی دەوڵەتیی ئایاردا بەشداری بکەن. کۆنفیدراسیۆنی گشتی یەکێتییەکانی ئاڵمان داوای لە دەوڵەت کرد، کە “هێزی کار بەتەواوەتی ببێتە بەشێك لە دەوڵەت”ی پارتی دیکتاتۆری ناسیونال سۆشیالیست (سۆشیال نەتەوەیی). لە 1ی ئایاری 1933دا بەشێکی ئەندامانی یەکێتییەکان لەتەك نازییەکان بەکردەوە ڕێپێوانیان کرد. لە بێرلین لەبەردەم یەك ملیۆن ئاڵمانیدا هیتلەر ڕایگەیاند “سیمبولی خەباتی چینایەتی و ململانێ و ڕووبەڕووبوونەوەی بەردەوام، دیسانەوە دەبێتەوە بە سیمبوڵی یەکێتی باڵا و سەرنجڕاکێشی نەتەوە”. ئیتر دژە جولەکەبوون و دژە کۆمونیستبوون کرانە ئایینامەی دەوڵەت.

لە ڕۆژی دووەمدا (02.05.1933) نازییەکان بەهۆی “کۆمیتەکانی چالاکی بۆ پاراستی هێزی کاری ئاڵمانی– Aktionskomitee zum Schutze der deutschen Arbeit”ەوە کۆمەڵە کرێکارییەکان، بنکە و پارەی یەکێتییەکان دەستیان بەسەردا گیرا و سەرانی یەکێتییەکان (وەك تیئۆدۆر لایپارت) لە “زیندانی چاودێریی” ئاخێنران و ئەشکەنجە دران و هەندێکیان کوژران.

ناسیونال سۆشیالیستەکان (نازییەکان) لەڕێی زۆرەوە خەباتی چینایەتییان لەنێوبرد و بە “تێکۆشانی نەژادی“ی جێگەیان گرتەوە. لەجێی بەشداریی و دەنگداریی کرێکاران لە کارخانەدا، “رابەری کارخانە” و “بەرەی کاری ئاڵمان(DAF) “یان دانا. هەموو کرێکاران وەك “وەفاداری” کرانە ئەندامی زۆرەملێیانەی بەرەی کاری ئاڵمانی (DAF) و ئەنجومەنە سەرتاسەرییەکانی کرێکاران و کارمەندان کرانە یەکێتی یەکەیی [تاك یەکێتی – single union].

مافی مانگرتن هەڵوەشینرایەوە و دەبوو “بڕواپێکراوانی کار– Trustees of the work” وەك میانجیکار لە مشتومڕەکاندا ئاشتی کۆمەڵایەتی لەنێوان خاوەنکار و هێزی کرێکاراندا لە شوێنەکانی کاردا دابین بکەن. دەبوو هەموو ساڵێك بۆ 12 مانگ 1ی ئایار ناو بنێن و ڕاستەوخۆ لەژێر فەامانی شالیاریی کاری دەوڵەتی ئاڵماندا بوون. “ڕۆژی خەباتی چینی کرێکار” ی جاران کرابووە سیمبوڵی “کاری داهێنەرانە” وەك “نیشانەی هاوپشتی نەتەوەیی” لە “شۆشیالیزمی نەتەوەیی“دا.

لە ساڵی 1934ەوە 1ی ئایار چیتر هیچ پەیوەندییەکی بە چینی کرێکارەوە نەمابوو و ناوی نرا بوو “ڕۆژی پشووی نیشتمانی نەتەوەی ئاڵمان”. دەبوو بە ڕازاندنەوەی درەختی ئایاری maypoles ، گۆرانیبێژیی، کاروانی ترومبێل و ڕپێوانی سەربازیی،1ی ئایار وەك جەژنی نەتەوەیی بێتە بەشی سەرەکی لە ئایدیۆلۆجی شۆشیالیزمی نەتەوەیی (NS). لە زۆر شوێندا وەك لاساییکردنەوەی پێشەنگیی بێرلین لە 1ی ئایاری 1933دا، تەنانەت درەختیان دەچاند، ئەوەی کە پێیان دەوت “داربەڕووی هیتلەر”. هاوکات نازییەکان بە تیرۆر و ڕاونان پاشماوەی بزووتنەوەی کڕیکاریی (ئاڵمانیا و نەمسا)یان سەرکوتکرد. زۆرێك لە ئوردووگەکانی قەڵاچۆکردندا لەتەك جوولەکەکان و “ناکۆمەڵایەتییەکان – Asozialen (لە ڕوانگەی نازییەکانەوە)” بەهۆی کاری زۆرەملێوە لەناو بران. بەڕێکەوت نەبوو، کە لەسەر دەرگەی ئوردووگەی قەڵاچۆکردنی داخاو Dachau ، دروشمی : “کار مرۆڤ ئازاد دەکات – !Arbeit macht frei” نووسرابوو. ئەم بارە بەردەوام دەبێت تا ئەو کاتەی کە هێزەکانی بەرەی دژ لەپێس هەموویانەوە یەکێتی سۆڤیەت و دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە 8ی مای 1945دا کۆتایی بە دیکتاتۆریی سۆشیالیزمی نەتەوەیی دەهێنن.

یەکی ئایار پاش 1945

لە ساڵی 1946دا 1ی ئایار وەك ڕۆژی پشوو لەلایەن هێزەکانی هاوپەیمانانەوە بە فەرمی ناسرا. بەڵام هێشتاکە دەتوانرا بانگەواز و کۆبوونەوە ئایارییەکان بەرتەسك بکرێن. ئەمڕۆکە لە ئاڵمانیا یەکی ئایار ڕۆژی پشووی یاسایی و پاڕێزراوە. لە ڕووی یاساییەوە پرسێکی هەرێمییە، بۆ نموونە لە هەرێمی نۆرد ڕاین ڤێستفالن NRW ئەم ڕۆژە ناوی ” ڕۆژی پابەندبوونە بە ئازادی و ئاشتی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی، تەبایی نێونەتەوەیی و ڕێزی مرۆڤایەتی“.

لە دەوڵەتەکانی سەرمایەداری دەوڵەتی بلۆکی خۆرهەڵاتیدا، ڕۆژی یەکی ئایار وەك “خەباتی نێونەتەوەیی و ڕۆژی پشووی خەڵکی کرێکار بۆ ئاشتی و سۆشیالیزم” لەلایەن فەرمانڕەوایە مارکسیست–لێنینیستەکانەوە دیاری کرابوو. بەشداریکردن لە ڕێپێوانە سەربازییەکاندا بە بەردەم ڕیزی ئەندامانی پارت و میوانەکانیاندا، ئەرکی بێچەندوچوونی کرێکاران و خوێندکاران بوو. وەك سیمبولی 1ی ئایار گوڵەمێخەکێکی سوور پێشکەش دەکرا یا وەك یاداوەریی سەرکوتکرانی بزووتنەوە کرێکارییەکان دادەنرا.

یەکی ئایار وەك نیشانەی دژەکۆمونیستانەی خۆرائاوا

پاپ پیوسی دوازدەهەم Pius XII کە لەسەردەمی کارگێڕییەکەیدا لە ساڵی 1939وە بەبێ ڕەخنە چاوپۆشی لە فاشیزم کردبوو، لە ساڵی1955دا 1ی ئایاری وەك یاداوەری یوسفی پیرۆز (باوکی عیسی) ڕاگەیاند، کە گوایە دارتاش بووە.

لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی ڕابوردوو [سەدەی بیست]ەوە لە بێرلین–ی خۆراوایی (BRD) یەکی ئایار بووەتە سیمبولی جەنگی میلیشیایی سەرشەقامەکان لەنێوان ئۆتۆنۆمەکان [خودموختارەکان] و پۆلیس. کە تێیدا سەنگەربەندی جەنگ و زیانگەیاندن، بەشێوەیەکی سەرەکی لە گەڕەکی کرۆیتسبێرگ Kreuzberg ڕوودەدەن، هەروا بەرادەیەك دانیشتوانی ئەو گەڕەکە و کەسانی دیکەی کە لە شوێنەکانی دیکەوە هاتوون، چالاکانە بەشداری تێدا دەکەن. بەزۆری ئێوارە خۆپیشاندانی چەپە رادیکاڵەکان، هەل بۆ توندوتیژی پۆلیس و پێکدادانەکانی دواتر دەڕەخسێنن.

لە ساڵی 1911ەوە لە هەندێك شاری ئۆروپیدا ڕێپیوانی “ڕۆژی ئایاری ئۆروپا– EuroMayday ” وەك ئەڵتەرناتیڤی ڕامیاریی بۆ جەژنە شەقامییەکانی کۆنفیدراڵیی یەکێتییەکانی ئاڵمانDGB بەرپا دەرکرێن. چالاکان دەیانەوێت لە وێنای ڕیزبەندی ڕەش و ئاهەنگگێران بە پاپموزیك و پۆشاکی ڕەنگاوڕەنگی بەرهەڵستکاری کرێکارانی ناڕێکخراو و ناجێگیر، دووری بگرن.

ئەورۆکە لە ئاڵمانیا، نەمسا و بەشێکی سویسرا 1ی ئایار ڕۆژی پشووی فەرمییە، هەروەها لە وڵاتانی وەك برازیل، چاینا، فینلەند، فەرەنسە، یۆنان، ئیتالیا، مەکسیکۆ، کۆریای باکووریی، پۆتوگال، ڕوسیا، سوید، تایلاند، تورکیە، عیراق و هەدێك وڵاتی دیکە پشووی فەرمییە. سەرەرای ئەوەش هێشتاکە لە هەندیك وڵاتدا خۆپیشاندانە ئایارییەکان قەدەخە دەکرێن و بۆ سەرکەوتیان ڕێگە بە توندوتیژی پۆلیس و گرتن دەدرێت. بەڵام زۆربەی خۆپیشاندانە ئایارییەکان لەژێر کارایی بزووتنەوەی سوونەتیی کرێکاران و کۆمونیستەکان و بەرادەیەك پارتە سۆشیالدێمۆکراتەکاندا، لەناو ڕامیاریی نوێنەرایەتی و پارەلەماندا خۆیان گونجاندووە.

ئەوڕۆکە چیتر “بازرگانەکان و پێشڕەوانی بازار”، بۆ ئەوەی کرێکاران ئارام و خاو بکەنەوە، پێویستیان بە 1ی ئایار نییە. ئەو کارە یەکە یەکێتییەکان [یەکێتییە پیشەییەکان]ی کۆنفیدراڵیی یەکێتییەکانی ئاڵمان DGB خۆبەخۆیی ئەنجامیان داوە. هەردەم بەردەام هەوڵ دراوە، 1ی ئایار وەك پشووی فەڕمیی هەڵوەشێنرێتەوە، بۆ ئەوەی لەم ڕۆژەشدا وەك ئاسایی و بەبێ پاداشتی زیادەی کار، کار بکرێت.

بەڵام چ پشوو بێت یان نا: ئەوە تەنیا مانگرتنی هاوپشتی، بایکۆت و خەباتی ڕاستەوخۆن، کە هەموو ڕۆژیك دەکەنە 1ی ئایار!

سەندیکای ئەنارکیستی کۆڵن / بۆن

http://anarchosyndikalismus.org

سەرچاوەکان:

– هافبرۆد، مایکڵ : “مانگرتنی گشتی، 8 کاتژێر ڕۆژانەکار و یەکی ئایار. گەنجینەی بزووتنەوەی ڕادیکاڵی کرێکاری“، ئامادەکردنی بلاکبۆکس ، بیلیفیلد 1997

Halfbrodt, Michael: „Generalstreik, Achtstundentag und Erster Mai. Ein Kapitel aus der radikalen Arbeiterbewegung“, Edition Blackbox, Bielefeld 1997

– کاراسێك، هۆرست: “هایمارکت، ئەنارکیستە ئاڵمانەکانی شیکاگۆ. وتە و ژیاننامە.” جاپکراوی کلاوس ڤاگنباخ، بێرلین 1973

Karasek, Horst (Hg.): “Haymarket. Die deutschen Anarchisten von Chicago. Reden und Lebensläufe.” Verlag Klaus Wagenbach, Berlin 1973

Beşêk le mêjûy rojî 1î ayar

Wergêrranî le Allmanîyewe

Çîrokî rûdawekey haymarkit (Haymarket)

Miştumrrî nêw bzûtnewey krêkarî sedey 19 le çend pirsêkda çeqî bestibû, lewane destlekarkêşanewey herewezîyane, ke mangirtnî giştî komellayetî bû bo bedestihênanî daxwazîyekan. Yekêtîyekanî îngiltere le 1î ayarî 1833da 8 katjêr rojanekaryan kirde amancyan û birryarî mangirtnî sertaserîyan da, ke tyayda ştêkî awa netwanra betewawî bhênrêt dî. Sermayedarî pîşesazîy bo bzûtnewey taze pêgritûy krêkarîy djêkî behêz bû, lelayekî dîkewe nasîwnalîzm bezorî berî be hawpiştîye snûrbezênekan degrit.

Paş ewey ke şorşî 1848/1849 be serkutnî borcwazî neteweyî kotayî hat,zorêk le krêkaranî soşyalîst berew emerîka rewyan dekrid. Zorêkyan hzir û bîroke enarkîstîyekanyan letek xoyan birde emerîka, lewê ke jyan û helumercî karkirdin zor xraptir bû le wlatanêk ke lêwey hatbûn. Betaybet le yekemîn qeyranî abûrîy le sallî 1857we ta germey qeyraneke “datepîne gewreke”, le sallî 1883we krêkaran bedest bêkarî û bêserpenayyewe gîrode bûn.

Leberamber bzûtnewey krêkarîy ew katda, le împratorîy taze pêkhênrawî allmanda sallî 1878 yasa komellayetîyekan ”ledjî calakîye metrisîdarekanî soşyal dîmokrasî” pesend kran. Le pêkhênanî komelley nêwneteweyî krêkaran (IAA) lesallî 1872da, soşyaldêmokrat û krêkaranî allman gewretrî hêz bûn. Bem core cêy sersûrrman nîye, ke zorêk lew sedan hezar krêkare allmaneş le emerîka xoyan le yektîyekanda rêkbxen. “Pallewananî kar” (Knightis of Labor) ke sallî 1869 le fîladîlfya pêkhênran, bûne pêşîney “yekêtîye krêkarîyekan”î dwatir.

Pirsî tundutîjî

Le serdemî mangirtnî giştî hêllî şemendeferî1877we, yekêtîyekan cemawerêkî zoryan lî kobûbuwewe, bellam lelayen bekrrîgîrawan û manşikênanî çekdarî nûsîngey (Pinkerton Agenciy) wek pêspirrdrawî sermayedarekan, djayetî dekran. Polîs û mîdyakanîş lem ruwewe rollî xoyan degêrra, bo nmûne ”New York Tribune” awa daway dekrid, ke pêwîste xopîşandanî krêkaranî mangirtû be narincok têkbişkêndirên. Le beramberda wek rêkixrawî çekdarî xoparastin, le hendêk le şarekanî emerîkada yekêtîy “fêrkarîy û encumenî xoparêzî” pêkhênran. Helldestan be rahênanî teqekirdin û rêpêwanî sallyadî komuney parîs. Sallî 1880 “partî soşyalîstî krêkaran” leser pirsî çekdarbûn bû be dû ballewe, ballî rastî parlemanî û ballî çepî şorrşigêrr.

Hawkat le nîwyork enarkîst û nwênerî parlemanî caranî soşyaldêmokratî allman îwhan most Johanin Most nûserî “zansitî cengî şorrşigêrrane” wek “propagendey çalakî”, le şîkago elbêrt pêrsin Albert Parsonis û awgust şpîs August Spies î allmanî nasrawtirîn qsekerî bzûtnewey krêkarîy tundutîj bûn. Şpîs le “rojnamey krêkarî şîkago”î allmanî zmanda karî dekrid û pêrsinis rojnamey “agadarî” Alarmî îngilîzî zmanî derdekrid. Sallî 1883 hedûkyan le şarî Pittisburgih pêkewe letek soşyalîste şorrşigêrrekan û enarkîstekanî dîkeda leser şêwazî mîxaîl bakunîn le nêwneteweyî yekem, komelley nêwneteweyî xellkî zehmetkêş (kesanî krêkar) „International Working People’si Association (IWPA)“yan pêkhêna.

Têkelley enarkîzm û sendîkalîzm ewsa wek “bîrokey şîkago – Chicago Idea ” dexraye rû. Le hejmarêkî zor rojnameda “nêwneteweyî reş” pagendey bo plane şorrşigêrrîyekanî xoy be zmanî allmanî, îngilîzî û çêçî derkird. Betenya le şîgako pênc rojnamey derdekrid, lewane “rojnamey krêkaran – Arbeiter-Zeitung” ke lelayen awgust şpîs, adollf fîşer Adolpih Fischer û mîşayl şvab Michael Sichwab ewe, rojane be tîrajî 6.000 dane derdekra.

Xebat lepênaw 8 katjêr rojanekarda

Sallî 1884 “kongrey yekêtîye fîdrallîyekan û komelle krêkarîyekan” dwatir nasraw be “fîdrasyonî krêkaranî emerîka”î emerîkay bakûrî birryarî da dawakarî 8 kajêr rojanekar wek serxetî nawendîy xebatî dahatû bêt.

Serekîtrîn dawakarî krêkaran kemkirdnewey mawe (katjêr)î kar bû. Her leser eme bû ke krêkaran le yekî ayarî 1886da xebatî xoyan leser kemkirdnewey mawey kar, tundtir kirdewe.

Le yekî ayarî 1886da, zyatir le 340.000 krêkar le emrîka destyan lekar kêşayewe, tenya le şîkagoda hejmarî krêkaranî mangirtû 40.000 kes bû. Çend roj dwatir polîs le meydanî haymarkit Haymarket destyan be reşekujî kird. Serencam lew pêkdadaneda zyatir le 7 kes kujran, lelayekî dîkewe le rageyandnekanî dewlletda rageyênra, ke efserêkî polîs behoy bombî destî enarkîstêkewe kujrawe û herweha 6 polîsî dîke le pêkdadanekanda kujran. Hejmarî brîndaran le herdûla lenêwan 30 ta 40 kes rageyêndra. Kemkirdnewey dû katjêr le ( 10 kajêr zyatrî) rojanekar, bo sendîkalîste enarkîstekan, rîformîstî dehate berçaw, bellam sereray eweş piştîwanyan le kempeyneke dekrid. Dawakarîyek ke le sallî 1960ewe lecêy xoy mabuwewe, debû le yekî ayarî 1886da be mangirtnî sertaserî bsepênrêt. Le şîkago “yekêtî nawendîy krêkaran – Central Labor Union” şemmey pêş 1î ayar xopîşandanêkî gewrey be beşdarî nzîkey 25.000 kes berpakrid. Le xudî yekî ayarda mangirtin le nawende pîşesazîyekanî emerîkada zyatir le 300.000 krêkar, betenya le şîgako 40.000 krêkar destyan le kar kêşayewe û leser şeqamekan 80.000 xopîşander yekyan girtbû.

Pêştir le eprrîllî 1886da le şîkago le karxaney mîkkarmîk MicCormick, ke drewker (maşênî drewkirdin / derase) amade dekra, zorbey krêkarekan leberamber reftarî namrovaney şwênî kar, birryarî mangirtin deden. Ew kat leberamber 12 katjêr rojanekar begşitî 3 dolarî emerîkî dedra, ke mrov deytwanî le çêştxaneyekda tenya êware êwarexwadnêkî hejaraney pê bikrrêt. Xawenkar rêgrî le çûneserkarî têkra krêkarekan dekat, taweku nzîkey 1000 şwênkarî xallî, be koçeranî taze pirr bkatewe, ke le awa barêkda leber dergey karxanekanda bo peydakirdnî kar dewestan. Wêrray bangewazî “rojnamey krêkar”, bo ewey manşikênî nekrêt, hêşta 300 kes bo daxwazî kar xoyan nawnûs kird. Êwarey 1î ayarî 1886 le meydanî haymarkit le şeqamî randollifRandolpih Sitreetî şîkago kobûneeyekî krêkarî kra û ewebû ke mangirtnî çend rojey karxaney mîkkarmîk MicCormick î bedwada hat.

Şîkago 1886

Le 3î ayarda polîs rjaye ew nawe, bo ewey kobûnewey mangirtnî 6.000 xopîşander le nzîkî karxaney mêkkarmîk bllawe pêbkat. Le pêkdadanekanî dwatirda 6 krêkar kujran û zorêk brîndar bûn. Le şewî pêş 4î ayarda hezaran xopîşander bo derbrrînî narrezayetî beramber tundutîjî polîs kobûnewe û berew meydanî haymarkit berêkewtin. Serlenwê polîs hewllî da wek ewey rojî pêşû, be tundutîjî bllawey pê bkat. Sereray eweş karwanî narrezayetî krêkaran twanî berewyêş birrwat û aştîyane têperrî. Parêzgarî şar hêrsin Harrison, ke bexoy lewênderê çawdêrîy asayîşî şarekey dekrid, zû berew mall çuwewe.

Nzîkey 1000 xopîşander, ke zorbeyan krêkarî allmanî bûn, gwêyan le wtardanekan ragirtbû. Demew êware paş ewey enarkîstanî nasraw elbêrt pêrsinis, awgust şpîs û samwêl fîlldin wtarekanyan da, barudoxeke dijwartir bû. Hêzî polîs le kollanekanî dewruberewe be çekewe amadebaş westabû. Herke hewrî baranawî asmanî tenîyewe, zorêk le xopîşanderan şwênî narrezayetîyekeyan cêhêşt, tenya nzîkey 300 kes le wênderê manewe.

Kemêk pêş kotayîhatnî qsekanî awgust şpîs, pişkênerî polîs bonfîlld Bonfield fermanî hêrişbirdin dedat. 200 polîs berew otomebêlî sekoy qsekirdneke kewtnerrê û çwarlayan girt, katêk ke bombeke helldaye nêwendî xellkeke. Destbecê paş teqîneweke, polîs destî be teqekirdin le krêkarekan kird. Le şwênî rûdawekeda polîsêk kujra û şeş krêkar dwatir behoy brîndarbûnyanewe mirdin. Ewey ke wtarderekan wek enarkîst nasrawbûn, polîs û rageyandin awayan lêkdayewe, ke rûdaweke hêrşêkî enarkîstîye bo ser polîs. Herçend lelayen dadgewe hîç bellgeyek bo weha peywendîyek netwanra bixrêne rû.

Sereray ewey ke lew sawe ta henûkeş hîç kes wek hellderî bombeke nenasrawe, keçî 8 kes , kesanêk ke beşdarî rêkxistinî mangirtneke bûn, skallayan leser tomar kra û le ogustî 1886da tawanbar kran. Herçende tenanet bellgey beşdarnebûn û tawanbarnebûnyan hebû, dadwer cozîf garî Joseph Gary be tawanbarî nasandin, gwaye bombhelldereke leser bnemay boçûnî enarkîstaney em kesane bekareke hestawe. Leser ew bnemaye ewan tawanbarn, herwek ewey ke bexoyan be hêrşeke hestabin. Şayanî base xercî parêzerî tawanbarkrawan, nzîkey 50.0000 dolar bû, ke le parey komekî hawpiştî le hemû layekî cîhanewe dabîn kra.

Szadrawan gyorg êngil Georg Engel (nîgarkîş xellkî kasll- allman) , samwêl fîlldin Samuel Fielden (krêkarî barkirdin xellkî lenkişeyr – îngland) , adollf fîşer Adolpih Fischer (capger xellkî brêmin – alman) , luys lîng Louis Lingig (dartaş xellkî manhaym-allman) , oskar nêbe Oscar Neebe (lulekîş xellkî nîwyork, ta serdemî lawî le kasll jyawe) , elbêrt pêrsinis Albert Parsonis (capger xellkî alabama) , mîşayl şvab Michael Sichwab (pertûkçin xellkî unterifrankîn- allman) , awgust şpîsAugust Spies (mobîldaner xellkî hêsn- alman). Paş dadgeyîkirdnêkî rwalletîyane (şanogerîyane) be bellgey dorînewe, lelayen lêjneyekî swêndxorî saxtewe be lesêdaredan sza dran. Herweha oskar nêbe be 15 sall zîndanî sza dra. Luys lîng le jûrî zîndanda behoy demanceyekî beqacax bedestihênraw xokujî kird û layekî serî hellteqand. Dadge û deselatdaran bezor ew brrareyan sepand û daway pêdaçûnewey birryareke le seretay novemberî 1887da lelayen dadgey balawe retkrayewe.

Szay lesêdaredanî samwêl fîlldin û mîşayl şvab lelayen fermandarOgelisbiy ewe gorrdra be szay zîndanî hemîşeyî. Êngil, fîşer, pêrsinis û sişpîs le rêkewtî 11î novemberî 1887 le zîndanî Cook Countiy lesêdare dran. Sedan hezar kes le rêpêwanî narrezayetî û begorrispardinî lesêdaredrawanda le gorristanî valldhaym Waldheim le ( Forest Park Illinois) beşdarîyan kird. Robêrt raytsîll Robert Reitzel î enarkîst xellkî badin Baden, bew bonewe wtarêkî xwêndewe. Le sallî 1893we lem gorristane, peykerêkî yadawey bo qurbanyanî rûdawekey haymarkit danrawe.

Herweha le sallî 1893da her sê zîndanî, fîlldin , nêbe û şvab lelayen fermandar (parêzgar) con alltigêlld Johin Altgeld we be bêtawan û qurbanî dadge nasran û lêburdyan bo derçû. ( Sallî 1936 desteyekî lêkollînewe bew serencame geyişt, ke hemû 8 szadraweke bêtawan bûn). Oskar nêbe paş azadkirdnî wek pêştir le bzavî krêkarîda çalak mayewe. Dwatir buwe endamî krêkaranî pîşesazîy cîhan ( IWW – Industrial Workers of the Worlid ) û le mîtîngî 1î ayarî 1906î şîkagoda qsekerî yekem bû. Nêbe sallî 1916 mird û le gorristanî valldhaym letenîşt peykerî yadawerî “gyanbextikrawanî haymarkit”da bexak spêrdra.

Paşan, sererray eweş, szake û cêbecêkirdnekey bûne handerî narrezayetî berdewamî bzûtnewey krêkarî le sertaserî cîhanda. 1888 fêdrasîyonî krêkaranî emerîka ( American Federation of Labor – AFL) birryarî da 1î ayarî 1890 bikrête rojî xebat bo sepandinî 8 katjêr rojanekar. Herçende ke le allman partî soşyaldêmokrat djî bangewazî mangirtnî giştî bû, le hemû şarekan mangirtin û kobûnewey cemawerî berpakran. Zyatir le 100.000 krêkar beşdarîyan têdda kird, betaybet şarî hamburg Hamburg.

Dwacar kongrey damezrandinî “rojnamey nêwneteweyî” soşyaldêmokrat le sallî 1889da birryarî da 1î ayarî bikrête “rojî xebatî” salaney bzûtnewey krêkarî û lew katewe em roje be kobûnewey cemawerî û mangirtin destî pêkirduwe. Bellam herweha her le destipêkewe lenaw bzûtnewekeda rexneş le1î ayar hebû: le ferense le sallî 1892da hejmarêkî zor le enarkîstekan rexneyan lew kempeyne girt, lewane sîbastyan forê Sebastien Faure, wtî “çîtir eme rojêkî şorrşigêrrane nîye, bellku sekoyekî destemokrawe bo hellbjardinî deselatixwazan, ta lerrêgey dengî krêkaranewe bo parleman hellbibjêrdirên”. Sallî 1893 le kongrey yekêtîye krêkarîyekanda le marsêl Marseille carêkî dîke arastey xebatkaranî 1î ayar wek rojî mangirtnî giştî pêdagrî leser krayewe, ştêk ke zyatir dabrranî le partî soşya dêmokrat wawetir berewpîş bird. Dwatir sallî 1896 katêk ke endamanî enarkîst le nêwneteweyî duwemda le lenden leber retkirdnewey parlemantarîzm derkran, ew lêkdabrane frawantir bû.

Hawpiştî nêwneteweyî lebrî nasîwnalîzmî xocêy

Ewrroke bo zorîney zorî krêkaranî krêkirte (pabend be mûçe), 1î ayar watayekî zor nabexşêt. Zor demêke çîtir “rojî xebatî çînayetî” nîye. Lebrî ewe 1î ayar bo zorêk helêkî guncawe bo geştêkî xêzanî bo naw sewzayî (park û baxî kenar şar), ya lewaneye bo vursit [qîmeyekî xoşekrawe bo birjandin] xwardin le cejnî serşeqamî konfîdrasyonî yekêtîyekanî allman (DiGB). Lewênderê wtarî frîwderaney seranî yekêtîyekan, ewaney ke lebarey “hawpeymanî lepênaw kar ” letek xawenkaran wek pêdawîstî û hengawnan bo pêşewe, qse deken, pexiş dekrêt.

Bo ew mebeste seranî yekêtîyekanî (DiGB) parêzgarî le “allmanya” be hemû hêze nasîwnalîstekanîyewe leberamber kêbrikêy wllatanî krê kem (kar herzan)î orupay xorhelatî û asya, deken. Tenanet eme wawetir derrwat, ke (IG BAU ) pêkewe letek karbedistanî gumrig deçne şwênekanî karkirdin (xanû û telarkirdnewe), taweku karî tomarnekraw (reş) û şêwekanî dîkey karkirdnî nayasayî lenawbern. Konfîdrasyonî yekêtîyekanî allman lepênaw dabînkirdnî berjewendî endamanî, beşêweyekî serekî krêkaranî şareza, be parastinî pley mûçe û mafî xanenşînî, nwênerayetî dekat. Bo beşêkî rû le zyadî xellk, ewaney ke le derewey pley mûçe ( nacêgîr/ nayasayî)n, 1î ayar behîç şêweyek rojî pşû nîye û padaştî pşûyan bernakewêt.

Şeqam xawêngeran, qapşoran û serpeştîgeranî mnallan û pîran, çayçî û qaweçîyan, krêkaranî fermangekan- berdewam zotir kare pêwîstekanî komellge behoy krêkarî qerizkrawewe (krêkarî katîy wergîraw le nûsîneganî kar), nîwekaran ya yek yoro karewe pirr dekrênewe. Karî zoremlêyaney dewlletî lelayen ARGE (grupî kar) û fşarî krêy kemî bazarewe leşkirî “karkeranî hejar” le allmanya deseber deken. Bo yekemîn car paş duwemîn cengî cîhanî duwemewe, beşêkî danîştwan naçar krawn û xrawnete jêr hêllî hejarî, lew şwênaney ke demêke “prrolîtaryay byanî”î (be derbrrînî “yekêtî polîs”) lêye. Bo ewey xebat djî weha barêk rojane berrêbxirêt, erkî yekêtîyekane. Dey eger DiGB neykat, ewa ême bexoman deykeyn!

Çîrokî (beşdarîy komellayetî)

Hawpeymanî çînayetî konfîdrasyonî yekêtîyekanî allman rîsa [sunnetî] xoy heye : sallî 1920 le komarî vaymarerWeimarer da yasay şurakanî karxaney împratorî allman pesend kra. Paş cengî dorawî yekemî cîhanî (1914-1918) û şorrşî novemberî krêkaran – û şurakanî serbazan (1918/19) soşyaldêmokratî û yekêtîyekanî wek destebjêrî serwer xoyan sepand. Her ew soşyaldêmokrate, sallî 1914 dengî be cengî împratorîy da, taweku dîsanewe lelayen hêze koneperistekanewe wek “nanîştmanî” sûkayetîyan pênekrêt.

Raberranî partî soşyaldêmokrat alman îbêrt Ebert û noske  Noske deyanewîst beşî xoyan le wlatanî dagîrkraw “şwênêk leber xoretaw”  bipçrrin, lew ruwewe yekêtîye soşyaldêmokratekanîş lewpênaweda amadebûn, le katî cengî împiryalîstaneda dem û dest û pê bestraw bin.  Em guncane çînayetîye wek “hudne” buwete sîmbullî myancîkarîy û harîkarîy (corporatism) yekêtîyekan. Împrator (qeyserî prus) be befermînasîn le “yasay komekîy xizmetguzarîye nîştmanîyekan”î 1916da supasguzarî kirdin. Le rêkewtinnamey stînîs lêgîyn Stinnes-Legien  nêwan encumenî nawendîy kar (ZAG) letek pîşesazîda serlenwê le salanî 1918 ta 1924 gyanî sazişkaranî tebayî çînayetî yekêtîyekan xoy derdexatewe.

1919 : rojî Pşû  û reşekujî

Letek serkewtinî soşyaldêmokratî le komarî vaymer Weimarer da, sallî 1919 îtir rojî 1î ayar kra be pşû “rojî cejnî nîştmanî”. Bo ewey çîtir yadawerî kuştarî mangirtne cemawerîyekey 1886 lepênaw 8 katjêr rojanekarda, nebêt. Soşyaldêmokratekan deyanuyist pşûyekî yasayyaney dewlletîy, wek “ballatrîn amanc parastinî krêkaran û aştî cîhanîy hemîşe dabînkraw” nîşan bden. Debû eme bbête “amrazêk bo yekgirtin û tebayî tewawî gel”.

Le yekemîn 1î ayarî be pşûkrawî sallî  1919da komarî şorrşigêrrî mîwnîx (Münich) lelayen supa û faşîstekanewe serkutkra, sedan krêkar kujran. Hezaran zîndanî kran û be kuştin ya zîndanî hemîşeyî sza dran. Soşyaldêmokratî tirsî ewey hebû, ke le sallanî dahatûşda em roje dûbare bbête rojêkî xwênawî pêkdadan letek krêkaranda. Her leberewe ew “rojî cejnî nîştmanî”ye destbecê hellweşênrayewe, bellam sereray eweş le zor beşî (komarî vaymer)da rojî 1î ayar be rojî pşû mayewe.

Le eprrîllî 1920da mîrayetî soşyaldêmokrat rêgey da be komekî hêzî parêzgarîy nîştmanî (Reichiswehir) û supay faşîstî, raperrînî krêkaranî nawçey (Ruhirgebiet) kuştubirr bikrêt û piştîwanî le bkujan kird. Ew hêze serbazîyaney, ke “lepênaw qeyser û nîştman”  şorrşî novemberî 1918yan serkutkird, serlenwê be çawpoşî mîrayetî soşyaldêmokrat, bzûtnewey dje faşîstaney krêkaranyan xelltanî xwên kird. Bellam soşyaldêmokratî û yekêtîyekanyan lew asteda nebûn ezmûn webgrin û ber be hellkişanî soşyalîzmî neteweyî bigrin.

Le sallî 1924ewe xopîşandanekanî 1î ayar leser şeqamekan (le derewe) qedexe bûn, leberewe lew salaneda hîç ştêkî awa nehatuwete rûdan. Sallî 1929 le weha barêkda serokî polîsî bêrlîn Zörgiebel xopîşandanî 1î ayarî serkut kird, bo ewey ber be mangirtnî rojî 2î ayar, ke partî komunîstî allmanyan (KiPD) raygeyandibû, bigrêt. Le (berlîn) paytextî prus, lewê ke 1î ayar (bepêçewaney beşekanî dîkey dewlletî nîştmanî allman)ewe em roje pşû nebû, nzîkey 8 hezar krêkar le gerrekekanî vêdîng û  noyklîn Wedding , Neuköllin xopîşandanî 1î ayaryan berpakrid. Herçende ke partî soşyaldêmokratî allman tenya xwazyarî berpakirdnî kobûnewey naw hollekan bû, soşyaldêmokratîk kujra, leser ewey ke neyuyistuwe destbecê pencerekey dabxat. Serokî polîs Zörgiebel î soşyaldêmokrat barî naasayî rageyand û le dû rojî dwatirda hemû xopîşandan û kobûnewekanî mangirtnî be çekî qursî wek doşke serkut kird. 30 kes le nzîkey 25 hezarî xopîşanderî bêçek kujran û sedan kesîş brîndar kran.

Soşyaldêmokratî û konfîdrallî giştî yekêtîyekanî allman (ADGiB)

Şalyarî karî ewsay wlat tyodor laypart  Theodor Leipart (damezrênerî “dêmokratî abûrî”î borcwazî) le sallî 1921ewe serokî konfîdrallî giştîy yekêtîyekanî allman (ADGiB) bû. Be druşmekey “rêkixraw, xopîşandan nîye!” laypart hellwêstî xoparîzaney natundutîjî beramber nazîyekan nîşanda û zorîş têkoşa, taweku berhellsitî dje faşîstaney krêkaran serkewtû nebêt.

Paş desellatispardin be serokşalyaranî dewlletî nîştmanî allman adolf hîtler Adolf Hitler le 1933da, laypart hewllêkî nakamî da yekêtîyekanî allman bdate pall mîrayetî yasayî nazî. Le tirsî lenabirdnî yekêtîyekan, ew le djî ramyarîy mangirtnî cemawerî le qsekirdin berdewan bû û be derbrrînî narrezayetî zarekî û bêlayenîy ramyaryaney partîy, piştî têkrid.

Dîktatorî nazîy û kulturî kar (karperestî)

Le 19. Eprrîllî 1933da konfîdrasyonî giştî yekêtîyekanî allman ADGiB rayangeyand, erkî ser şanî endamanî yekêtîyekane, ke le cejnîy dewlletîy ayarda beşdarî bken. Konfîdrasyonî giştî yekêtîyekanî allman daway le dewllet kird, ke “hêzî kar betewawetî bbête beşêk le dewllet”î partî dîktatorî nasîwnal soşyalîst (soşyal neteweyî). Le 1î ayarî 1933da beşêkî endamanî yekêtîyekan letek nazîyekan bekirdewe rêpêwanyan kird. Le bêrlîn leberdem yek milyon allmanîda hîtler raygeyand “sîmbulî xebatî çînayetî û mlimlanê û rûberrûbûnewey berdewam, dîsanewe debêtewe be sîmbullî yekêtî balla û sernicrrakêşî netewe”. Îtir dje culekebûn û dje komunîstibûn krane ayînamey dewllet.

Le rojî duwemda (02.05.1933) nazîyekan behoy “komîtekanî çalakî bo parastî hêzî karî allmanî- Aktioniskomitee zum Sichutze der deutischen Arbeit”ewe komelle krêkarîyekan, binke û parey yekêtîyekan destyan beserda gîra û seranî yekêtîyekan (wek tîodor laypart) le “zîndanî çawdêrîy” axênran û eşkence dran û hendêkyan kujran.

Nasîwnal soşyalîstekan (nazîyekan) lerrêy zorewe xebatî çînayetîyan lenêwbird û be “têkoşanî nejadî”î cêgeyan girtewe. Lecêy beşdarîy û dengdarîy krêkaran le karxaneda, “raberî karxane” û “berey karî allman(DAF) “yan dana. Hemû krêkaran wek “wefadarî” krane endamî zoremlêyaney berey karî allmanî (DAF) û encumene sertaserîyekanî krêkaran û karmendan krane yekêtî yekeyî [tak yekêtî – single union].

Mafî mangirtin hellweşînrayewe û debû “birrwapêkrawanî kar- Trustees of the work” wek myancîkar le miştumrrekanda aştî komellayetî lenêwan xawenkar û hêzî krêkaranda le şwênekanî karda dabîn bken. Debû hemû sallêk bo 12 mang 1î ayar naw bnên û rastewxo lejêr feamanî şalyarîy karî dewlletî allmanda bûn. “Rojî xebatî çînî krêkar” î caran krabuwe sîmbullî “karî dahênerane” wek “nîşaney hawpiştî neteweyî” le “şoşyalîzmî neteweyî”da.

Le sallî 1934ewe 1î ayar çîtir hîç peywendîyekî be çînî krêkarewe nemabû û nawî nra bû “rojî pşûy nîştmanî netewey allman”. Debû be razandnewey drextî ayarî maypoles , goranîbêjîy, karwanî trumbêl û rpêwanî serbazîy,1î ayar wek cejnî neteweyî bête beşî serekî le aydyolocî şoşyalîzmî neteweyî (NiS). Le zor şwênda wek lasayîkirdnewey pêşengîy bêrlîn le 1î ayarî 1933da, tenanet drextyan deçand, ewey ke pêyan dewt “darberrûy  hîtler”. Hawkat nazîyekan be tîror û rawnan paşmawey bzûtnewey krrîkarîy (allmanya û nemsa)yan serkutkird. Zorêk le urdûgekanî qellaçokirdinda letek cûlekekan û “nakomellayetîyekan – Asozialen (le rwangey nazîyekanewe)” behoy karî zoremlêwe lenaw bran. Berrêkewt nebû, ke leser dergey urdûgey qellaçokirdnî daxaw  Dachau , druşmî : “kar mrov azad dekat – !Arbeit machit frei” nûsrabû. Em bare berdewam debêt ta ew katey ke hêzekanî berey dij lepês hemûyanewe yekêtî sovyet û dewllete yekgirtuwekanî emerîka le 8î may 1945da kotayî be dîktatorîy soşyalîzmî neteweyî dehênin.

Yekî ayar paş 1945

Le sallî 1946da 1î ayar wek rojî pşû lelayen hêzekanî hawpeymananewe be fermî nasra. Bellam hêştake detwanra bangewaz û kobûnewe ayarîyekan bertesk bikrên. Emrroke le allmanya yekî ayar rojî pşûy yasayî û parrêzrawe. Le rûy yasayyewe pirsêkî herêmîye, bo nmûne le herêmî nord rayn vêstfaln NRiW em roje nawî ” rojî pabendibûne be azadî û aştî û dadperwerî komellayetî, tebayî nêwneteweyî û rêzî mrovayetî”.

Le dewlletekanî sermayedarî dewlletî blokî xorhellatîda, rojî yekî ayar wek “xebatî nêwneteweyî û rojî pşûy xellkî krêkar bo aştî û soşyalîzm” lelayen fermanrrewaye markisîst-lênînîstekanewe dyarî krabû. Beşdarîkirdin le rêpêwane serbazîyekanda be berdem rîzî endamanî part û mîwanekanyanda, erkî bêçenduçûnî krêkaran û xwêndkaran bû. Wek sîmbulî 1î ayar gullemêxekêkî sûr pêşkeş dekra ya wek yadawerîy serkutkranî bzûtnewe krêkarîyekan dadenra.

Yekî ayar wek nîşaney djekomunîstaney xoraawa

Pap pîwsî dwazdehem Pius XII ke leserdemî kargêrrîyekeyda le sallî 1939we bebê rexne çawpoşî le faşîzm kirdbû, le sallî1955da 1î ayarî wek yadawerî îwsifî pîroz (bawkî ‘îsî) rageyand, ke gwaye dartaş buwe.

Le seretay heştakanî sedey raburdû [sedey bîst]ewe le bêrlîn-î xorawayî (BiRD) yekî ayar buwete sîmbulî cengî mîlîşyayî serşeqamekan lenêwan otonomekan [xudmuxtarekan] û polîs. Ke têyda sengerbendî ceng û zyangeyandin, beşêweyekî serekî le gerrekî kroytisbêrg Kreuzberg rûdeden, herwa beradeyek danîştwanî ew gerreke û kesanî dîkey ke le şwênekanî dîkewe hatûn, çalakane beşdarî têda deken. Bezorî êware xopîşandanî çepe radîkallekan, hel bo tundutîjî polîs û pêkdadanekanî dwatir derrexsênin.

Le sallî 1911ewe le hendêk şarî orupîda rêpîwanî “rojî ayarî orupa- EuroMayday ” wek ellternatîvî ramyarîy bo cejne şeqamîyekanî konfîdrallîy yekêtîyekanî allmanDiGB berpa derkirên. Çalakan deyanewêt le wênay rîzbendî reş û ahengigêran be papmuzîk û poşakî rengawrrengî berhellistkarî krêkaranî narrêkixraw û nacêgîr, dûrî bigrin.

Ewroke le allmanya, nemsa û beşêkî suyisra 1î ayar rojî pşûy fermîye, herweha le wllatanî wek brazîl, çayna, fînlend, ferense, yonan, îtalya, meksîko, koryay bakûrîy, potugal, rusya, suyd, tayland, turkye, ‘îraq û hedêk wllatî dîke pşûy fermîye. Sereray eweş hêştake le hendîk wllatda xopîşandane ayarîyekan qedexe dekrên û bo serkewtyan rêge be tundutîjî polîs û girtin dedrêt. Bellam zorbey xopîşandane ayarîyekan lejêr karayî bzûtnewey sûnetîy krêkaran û komunîstekan û beradeyek parte soşyaldêmokratekanda, lenaw ramyarîy nwênerayetî û parelemanda xoyan guncanduwe.

Ewrroke çîtir “bazirganekan û pêşrrewanî bazar”, bo ewey krêkaran aram û xaw bkenewe, pêwîstyan be 1î ayar nîye. Ew kare yeke yekêtîyekan [yekêtîye pîşeyyekan]î konfîdrallîy yekêtîyekanî allman DiGB xobexoyî encamyan dawe. Herdem berdeam hewll drawe, 1î ayar wek pşûy ferrmîy hellweşênrêtewe, bo ewey lem rojeşda wek asayî û bebê padaştî zyadey kar, kar bikrêt.
Bellam çi pşû bêt yan na: ewe tenya mangirtnî hawpiştî, baykot û xebatî rastewxon, ke hemû rojîk dekene 1î ayar!

Sendîkay enarkîstî kolln / bon
Hittp://anarchosyindikalismus.org

Serçawekan:
– hafbrod, maykill : “mangirtnî giştî, 8 katjêr rojanekar û yekî ayar. Gencîney bzûtnewey radîkallî krêkarî”, amadekirdnî blakbokis , bîlîfîld 1997

Halfbrodt, Michael: „Generalstreik, Achtstundentag und Erster Mai. Ein Kapitel aus der radikalen Arbeiterbewegung“, Edition Blackbox, Bielefeld 1997

– karasêk, horsit: “haymarkit, enarkîste allmanekanî şîkago. Wte û jyanname.” capkrawî klaws vaginbax, bêrlîn 1973

Karasek, Horst (Hg.): “Haymarket. Die deutschen Anarchisten von Chicago. Reden und Lebensläufe.” Verlag Klaus Wagenbach, Berlin 1973